اسان موسيٰ جي پهرئين نشاني ۾ ڏٺو ته الله تعاليٰ سڀني پهلوان پٽن کي موت جو حڪم ڏنو آهي سواءِ انهن جي، جيڪي گهرن ۾ هئا، جن ۾ ٻڪري قربان ڪئي وئي هئي ۽ دروازي تي رت جو رنگ لڳل هو. فرعون تسليم نه ڪيو ان ڪري سندس پٽ مري ويو ۽ حضرت موسيٰ عليه السلام بني اسرائيلن کي مصر مان ڪڍيو ۽ فرعون انهن جو تعاقب ڪندي بحر احمر ۾ غرق ٿي ويو.
پر موسيٰ جو پيغمبر جي حيثيت ۾ ڪردار نه رڳو انهن کي مصر مان ڪڍڻ هو، پر انهن کي زندگي جي هڪ نئين انداز ڏانهن وٺي وڃڻ پڻ هو – الله جي طرفان قائم ڪيل شريعت جي مطابق زندگي گذارڻ.
سورت الاعلٰي (سورت 87 – اعليٰ ترين) اسان کي ياد ڏياري ٿي ته ڪيئن الله تعاليٰ دنيا کي قدرتي قانونن مطابق هلائي ڇڏيو آهي:
سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَىالَّذِي خَلَقَ فَسَوَّىٰوَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَىٰوَالَّذِي أَخْرَجَ الْمَرْعَىٰفَجَعَلَهُ غُثَاءً أَحْوَىٰ(Surah al-A’la 87:1-5)
اهڙي طرح، هو چاهي ٿو ته انسان اخلاقي قانونن جي مطابق هلن.
مصر مان نڪرڻ کان پوءِ حضرت موسيٰ (ع) ۽ بني اسرائيل جبل سينا تي پهتا. حضرت موسيٰ (ع) شريعت حاصل ڪرڻ لاءِ 40 ڏينهن تائين جبل تي چڙهيو. سوره بقره ۽ سوره اعراف هن وقت کي هيٺين آيتن سان اشارو ڪري ٿو.
وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُوا مَا آتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ وَاذْكُرُوا مَا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ(Surah Baqarah 2:63 – The Cow)
وَوَاعَدْنَا مُوسَىٰ ثَلَاثِينَ لَيْلَةً وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً ۚ وَقَالَ مُوسَىٰ لِأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ(Surah al-Araf 7:142 – The Heights)
پوءِ حضرت موسيٰ (ع) کي ڪهڙي شريعت ملي هئي؟ جيتوڻيڪ مڪمل قانون ڪافي ڊگهو هو (613 حڪمن ۽ ضابطن جو فيصلو ڪيو ويو ته ڇا هو ۽ ڇا جي اجازت نه هئي – جيئن ته ڇا حرام آهي ۽ ڇا حلال آهي) ۽ اهي حڪم تورات جو گهڻو حصو آهن، موسى کي پهريون ڀيرو مخصوص حڪمن جو هڪ سيٽ مليو. پٿر جي تختي تي الله جو لکيل آهي. اهي ڏهن حڪمن جي نالي سان مشهور هئا، جيڪي ٻين سڀني ضابطن جو بنياد بڻجي ويا. اهي ڏهه قانون جا مڪمل لازمي شرط هئا – ٻين سڀني کان اڳ شرطون. سوره اعراف جي آيت ۾ ان ڳالهه جو اشارو آهي:
وَكَتَبْنَا لَهُ فِي الْأَلْوَاحِ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْعِظَةً وَتَفْصِيلًا لِكُلِّ شَيْءٍ فَخُذْهَا بِقُوَّةٍ وَأْمُرْ قَوْمَكَ يَأْخُذُوا بِأَحْسَنِهَا ۚ سَأُرِيكُمْ دَارَ الْفَاسِقِينَ
سَأَصْرِفُ عَنْ آيَاتِيَ الَّذِينَ يَتَكَبَّرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَإِنْ يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لَا يُؤْمِنُوا بِهَا وَإِنْ يَرَوْا سَبِيلَ الرُّشْدِ لَا يَتَّخِذُوهُ سَبِيلًا وَإِنْ يَرَوْا سَبِيلَ الْغَيِّ يَتَّخِذُوهُ سَبِيلًا ۚ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَكَانُوا عَنْهَا غَافِلِينَ(Surah al-A’raf 7:145-146 – The Heights)
ڏهه حڪم
سو قرآن مجيد جي سوره اعراف ۾ فرمائي ٿو ته پٿر جي تختين ۾ لکيل اهي ڏهه حڪم خود الله تعاليٰ جون نشانيون هيون. پر اهي حڪم ڪهڙا هئا؟ اهي هتي تورات جي ڪتاب خروج مان ڏنل آهن جيڪي حضرت موسيٰ (ع) پٿر جي تختين مان نقل ڪيا هئا. (مان صرف حڪمن کي ڳڻڻ لاء نمبر شامل ڪريان ٿو)
And God spoke all these words:
“I am the LORD your God, who brought you out of Egypt, out of the land of slavery.
1) You shall have no other gods before me.
2) You shall not make for yourself an image in the form of anything in heaven above or on the earth beneath or in the waters below. You shall not bow down to them or worship them; for I, the LORD your God, am a jealous God, punishing the children for the sin of the parents to the third and fourth generation of those who hate me, but showing love to a thousand generations of those who love me and keep my commandments.
3) You shall not misuse the name of the LORD your God, for the LORD will not hold anyone guiltless who misuses his name.
4) Remember the Sabbath day by keeping it holy. Six days you shall labor and do all your work, but the seventh day is a sabbath to the LORD your God. On it you shall not do any work, neither you, nor your son or daughter, nor your male or female servant, nor your animals, nor any foreigner residing in your towns. For in six days the LORD made the heavens and the earth, the sea, and all that is in them, but he rested on the seventh day. Therefore the LORD blessed the Sabbath day and made it holy.
5) Honor your father and your mother, so that you may live long in the land the LORD your God is giving you.
6) You shall not murder.
7) You shall not commit adultery.
8) You shall not steal.
9) You shall not give false testimony against your neighbor.
10) You shall not covet your neighbor’s house. You shall not covet your neighbor’s wife, or his male or female servant, his ox or donkey, or anything that belongs to your neighbor.”
When the people saw the thunder and lightning and heard the trumpet and saw the mountain in smoke, they trembled with fear. ”
1.پوءِ خداوند هي سڀ ڳالهيون فرمايون، ۽ چيائين تہ 2.آءٌ خداوند تنهنجو خدا آهيان، جنهن توکي مصر جي ملڪ، ۽ غلاميءَ جي گهر مان ڪڍي ٻاهر آندو آهي.3.مون کان سواءِ تنهنجي لاءِ ٻيو ڪوبہ خدا نہ هجي.4.تون پنهنجي لاءِ ڪابہ اُڪريل مورت يا ڪنهن بہ شيءِ جي صورت نہ جوڙ، جا مٿي آسمان ۾، يا هيٺ زمين تي، يا زمين جي هيٺان پاڻيءَ ۾ آهي: 5.تون انهن جي اڳيان سجدو نہ ڪر، نڪي انهن جي عبادت ڪر: ڇالاءِ جو آءٌ خداوند تنهنجو خدا غيرت وارو خدا آهيان، ۽ ابن ڏاڏن جي براين جي سزا، جيڪي مون سان عداوت رکندا آهن، تن جي پٽن کي ۽ انهن جي ٽينءَ ۽ چوٿينءَ پيڙهيءَ کي ڏيندو آهيان؛ 6.پر جيڪي مون کي پيار ڪندا آهن، ۽ منهنجا حڪم مڃيندا آهن اُنهن هزارن تي رحم ڪندو آهيان.7.تون خداوند پنهنجي خدا جو نالو اجايو نہ وٺ؛ ڇالاءِ تہ جيڪو سندس نالو اجايو ٿو وٺي تنهن کي هو بي قصور ڪين سمجهندو.8.تون سبت جو ڏينهن پاڪ رکڻ لاءِ ياد رک.9.ڇهہ ڏينهن تون محنت ڪري پنهنجو سڀ ڪاروبار ڪر: 10.پر ستون ڏينهن خداوند تنهنجي خدا جو سبت آهي، انهيءَ ڏينهن ڪوبہ ڪم نہ ڪر: نہ تون، نہ تنهنجو پٽ، نہ تنهنجي ڌيءَ، نہ تنهنجو غلام، نہ تنهنجي ٻانهي، نڪي تنهنجو ڍور، ۽ نہ تنهنجو مسافر جو تنهنجي در جي اندر هجي؛ 11.ڇالاءِ جو ڇهن ڏينهن ۾ خداوند آسمان ۽ زمين ۽ سمنڊ ۽ ٻيو سڀڪي، جو انهن ۾ آهي، سو جوڙيو ۽ ستين ڏينهن آرام ڪيائين؛ انهيءَ ڪري خداوند سبت جي ڏينهن کي برڪت ڏني ۽ انهيءَ کي پاڪ ٺهرايائين.12.تون پنهنجي ماءُ پيءُ جي عزت ڪر، تہ جيڪو ملڪ خداوند تنهنجو خدا توکي ڏئي ٿو، تنهن ۾ تنهنجي عمر وڏي ٿئي.13.تون خون نہ ڪر.14.تون زنا نہ ڪر.15.تون چوري نہ ڪر.16.تون پنهنجي پاڙيسريءَ تي ڪوڙي شاهدي نہ ڀر.17.تون پنهنجي پاڙيسريءَ جي گهر جي لالچ نہ ڪر؛ تون پنهنجي پاڙيسريءَ جي زال يا سندس غلام، يا سندس ٻانهيءَ، يا سندس ڍڳي، يا سندس گڏهہ جي لالچ نہ ڪر؛ مطلب تہ پنهنجي پاڙيسريءَ جي ڪنهن بہ شيءِ جي لالچ نہ ڪر.18.پوءِ جڏهن سڀني ماڻهن گجگوڙ، بجلي، تريءَ جو آواز، ۽ جبل جو دونهون ڏٺو، تڏهن ڏڪي ويا؛ ۽ پري وڃي بيٺا.(Exodus 20:1-18)
اڪثر ائين لڳندو آهي ته اسان مان ڪيترائي جيڪي سيڪيولر ملڪن ۾ رهن ٿا اهو وساري ويٺا آهن ته اهي حڪم هئا. اهي تجويزون نه هيون. اهي سفارشون نه هيون. ۽ نه ئي اهي قابل للتفاوض هئا. اهي حڪم هئا جن جي فرمانبرداري ڪئي وڃي – پيش ڪرڻ لاءِ. اهو شرعي قانون هو. ۽ بني اسرائيل خدا جي پاڪائي جي خوف ۾ هئا.
فرمانبرداري جو معيار
سورت الحشر (سوره 59 – جلاوطني) ان کي قرآن جي نازل ٿيڻ سان ڀيٽ ڪندي ڏهه حڪمن کي ڪيئن ڏنو ويو. قرآن جي برعڪس، ڏهه حڪم هڪ جبل تي هڪ خوفناڪ نمائش ۾ ڏنا ويا.
لَوْ أَنْزَلْنَا هَٰذَا الْقُرْآنَ عَلَىٰ جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خَاشِعًا مُتَصَدِّعًا مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ ۚ وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَهُوَ اللَّهُ الَّذِي لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ۖ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ ۖ هُوَ الرَّحْمَٰنُ الرَّحِيمُ(Surah al-Hashr 59:21-22)
پر هڪ اهم سوال رهي ٿو. انهن جا ڪيترا يا ڪيترا حڪم مڃيا ويا؟ هيٺيون آيت صرف ڏهن حڪمن جي ڏيڻ کان اڳ اچي ٿي
2.هو رفيديم مان روانا ٿي سينا جي بيابان ۾ پهتا، ۽ بيابان ۾ لهي پيا؛ ۽ اسرائيل اُتي، جبل جي سامهون، منزل ڪئي. 3.پوءِ موسيٰ مٿي چڙهي خدا وٽ ويو، ۽ خداوند کيس جبل تي سڏي چيو تہ تون يعقوب جي خاندان کي هيئن چئُہ، ۽ بني اسرائيل کي ٻڌاءِ؛ 4.تہ اوهان ڏٺو آهي تہ مون مصرين سان ڇا ڇا ڪيو، ۽ ڄڻ تہ اوهان کي عقاب جي کنڀن تي کڻي پاڻ وٽ آندو اٿم. 5.تنهنڪري هاڻي پڪ سمجهو تہ جيڪڏهن اوهين منهنجو چيو مڃيندا، ۽ منهنجي عهد تي قائم رهندا، تہ اوهين ٻين سڀني قومن منجهان منهنجي لاءِ هڪڙو خاص خزانو ٿيندا: ڇالاءِ جو ساري زمين منهنجي آهي:
(Exodus 19:2-5)
۽ هي آيت صرف ڏهن حڪمن کان پوء ڏني وئي هئي
7.۽ هن عهدنامي وارو ڪتاب کڻي، ماڻهن کي پڙهي ٻڌايو، ۽ انهن چيو تہ جيڪي خداوند فرمايو آهي، سو سڀ اسين ڪنداسين ۽ تابعدار رهنداسين.
(Exodus 24:7)
تورات جي آخري ڪتاب ۾ (پنج آهن) جيڪو موسيٰ جو آخري پيغام آهي، هن قانون جي اطاعت جو خلاصو هن طرح بيان ڪيو آهي.
24.۽ خداوند اسان کي حڪم ڏنو، تہ هنن سڀني قانونن تي عمل ڪريون، ۽ خداوند اسان جي خدا کان ڊڄندا رهون، تہ هميشہ اسان جو ڀلو ٿئي، ۽ هو اسان کي جيئرو رکي، جيئن اڄوڪي ڏينهن ظاهر آهي. 25.۽ جيڪڏهن اسين خبرداريءَ سان خداوند پنهنجي خدا جي حضور ۾ هنن سڀني حڪمن تي عمل ڪنداسين، تہ اها اسان جي لاءِ راستبازي ليکي ويندي، جيئن ڪ هن اسان کي فرمايو آهي.
(Deuteronomy 6:24-25)
صداقت حاصل ڪرڻ
هتي اهو لفظ ’صداقت‘ وري ظاهر ٿئي ٿو. اهو هڪ تمام اهم لفظ آهي. اسان ان کي پهريون ڀيرو آدم جي نشاني ۾ ڏٺو جڏهن الله تعاليٰ بني آدم کي فرمايو:
يَا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِي سَوْآتِكُمْ وَرِيشًا ۖ وَلِبَاسُ التَّقْوَىٰ ذَٰلِكَ خَيْرٌ ۚ ذَٰلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ[Surah al-Araf 7:26 (The Heights)]
پوءِ اسان ان کي حضرت ابراهيم عليه السلام جي آيت نمبر 2 ۾ ڏٺو جڏهن الله تعاليٰ ان سان پٽ جو واعدو ڪيو ۽ حضرت ابراهيم عليه السلام ان وعدي تي يقين ڪيو ۽ پوءِ فرمائي ٿو ته
6.۽ هن خداوند تي ايمان آندو؛ ۽ هن اهو سندس لاءِ راستبازي شمار ڪيو.
(Genesis 15:6)
(مهرباني ڪري ڏسو ابراهيم جي نشاني 2 صداقت جي مڪمل وضاحت لاءِ).
25.۽ جيڪڏهن اسين خبرداريءَ سان خداوند پنهنجي خدا جي حضور ۾ هنن سڀني حڪمن تي عمل ڪنداسين، تہ اها اسان جي لاءِ راستبازي ليکي ويندي، جيئن ڪ هن اسان کي فرمايو آهي.
(Deuteronomy 6:25)
پر نيڪي حاصل ڪرڻ جي حالت سخت آهي. اهو چوي ٿو ته اسان کي ‘هن سڀني قانون جي فرمانبرداري ڪرڻ’ جي ضرورت آهي ۽ صرف تڏهن ئي اسان کي صداقت حاصل ٿئي ٿي. هي اسان کي آدم جي نشاني جي ياد ڏياري ٿو. الله تعاليٰ جي نافرمانيءَ جو فقط هڪ عمل ڪيو ۽ انهن کي جنت مان ڪڍي ڇڏيو. الله تعاليٰ ڪيترن ئي نافرمانيءَ جو انتظار نه ڪيو. حضرت لوط عليه السلام جي زال سان به اهو ئي حال هو. اسان جي مدد ڪرڻ لاءِ هن ڳنڍ جي سنجيدگي کي حقيقت ۾ سمجهڻ لاءِ تورات جون ڪيتريون ئي آيتون هتي ڏنل آهن جيڪي زور ڏين ٿيون ته قانون جي فرمانبرداري جي هن صحيح سطح تي.
اچو ته سوچيو ته ان جو مطلب ڇا آهي. ڪڏهن ڪڏهن يونيورسٽي جي ڪورسن ۾ جيڪو مون ورتو هو، پروفيسر اسان کي امتحان ۾ ڪيترائي سوال (مثال طور 25 سوال) ڏيندو هو ۽ پوءِ صرف اسان جي پسند جا ڪجهه سوال جواب ڏيڻ گهرجن. مثال طور، اسان امتحان ۾ جواب ڏيڻ لاءِ 25 مان 20 سوال چونڊي سگھون ٿا. ڪنهن کي هڪ سوال ڏاڍو ڏکيو لڳي سگهي ٿو ۽ هو ان سوال کي ڇڏي ڏيڻ جي چونڊ ڪري سگهي ٿو پر ڪنهن ٻئي شاگرد کي هڪ مختلف سوال ڏکيو لڳي ٿو ۽ هو ان سوال کي ڇڏي ڏئي ٿو. اثر ۾، اسان کي صرف 20 مان 25 سوالن مان اسان جي پسند جي ڪرڻي پوندي. اهڙي طرح پروفيسر اسان لاءِ امتحان کي آسان بڻائي ڇڏيو.
ڪيترائي ماڻهو قانون جي ڏهن حڪمن کي ساڳئي طريقي سان علاج ڪن ٿا. انهن جو خيال آهي ته الله تعاليٰ ڏهن حڪمن کي ڏيڻ کان پوءِ ان جو مطلب اهو آهي ته ”انهن ڏهن مان پنهنجي پسند جي ڪنهن پنج کي آزمايو“. پر نه، اهو ڪيئن نه ڏنو ويو هو. انهن سڀني حڪمن کي مڃڻ ۽ رکڻو هو، نه رڳو انهن مان ڪجهه پنهنجي پسند جي. صرف سڀني قانونن کي برقرار رکڻ ۾ اهو “انهن جي صداقت” بڻجي ويندو.
پر ڪجهه ماڻهو قانون سان ائين ڇو ٿا ڪن؟ ڇاڪاڻ ته قانون رکڻ ڏاڍو ڏکيو آهي، خاص ڪري ته اهو صرف هڪ ڏينهن لاءِ نه پر توهان جي سڄي زندگي لاءِ آهي. تنهن ڪري اهو اسان لاءِ آسان آهي ته پاڻ کي ٺڳي ۽ معيار کي گهٽايو. انهن حڪمن جو جائزو وٺو ۽ پنهنجو پاڻ کان پڇو، “ڇا مان انهن جي فرمانبرداري ڪري سگهان ٿو؟ سڀ؟ روزاني؟ بغير ناڪامي؟” اسان کي اهو سوال پاڻ کان پڇڻ جي ضرورت آهي ڇو ته ڏهه حڪم اڃا تائين اثر ۾ آهن. الله تعاليٰ انهن کي بند نه ڪيو آهي جيئن ٻين نبين (جنهن ۾ حضرت عيسيٰ عليه السلام ۽ محمد صلي الله عليه وآله وسلم – هتي ڏسو) حضرت موسيٰ عليه السلام کان پوءِ جاري رهيا. جيئن ته اهي بنيادي حڪم آهن جيڪي بت پرستي، هڪ خدا جي عبادت، زنا، چوري، قتل، ڪوڙ وغيره سان لاڳاپيل آهن، اهي وقتي آهن، تنهنڪري اسان سڀني کي انهن جي فرمانبرداري ڪرڻ گهرجي. هن سوال جو جواب ڪو به ٻئي ماڻهوءَ لاءِ نه ٿو ڏئي سگهي- هو صرف پنهنجي لاءِ ئي جواب ڏئي سگهي ٿو. ۽ الله جي آڏو قيامت جي ڏينهن کين جواب ڏيندو.
الله جي اڳيان تمام اهم سوال
تنهن ڪري مان هڪ سوال پيدا ڪندس، Deuteronomy 6:25 مان تبديل ٿيل، تنهنڪري اهو ذاتي آهي ۽ توهان پنهنجي لاءِ جواب ڏئي سگهو ٿا. ان تي منحصر آهي ته توهان قانون جي هن بيان کي ڪيئن جواب ڏيو ٿا، قانون توهان تي مختلف طريقن سان عمل ڪري ٿو. اهو جواب چونڊيو جيڪو توهان سوچيو ته توهان جي باري ۾ صحيح آهي. جواب تي ڪلڪ ڪريو جيڪو توهان تي لاڳو ٿئي ٿو.
Deuteronomy 6:24-25 کان توهان لاءِ ذاتي ٿيل
24۽ خداوند اسان کي حڪم ڏنو، تہ هنن سڀني قانونن تي عمل ڪريون، ۽ خداوند اسان جي خدا کان ڊڄندا رهون، تہ هميشہ اسان جو ڀلو ٿئي، ۽ هو اسان کي جيئرو رکي، جيئن اڄوڪي ڏينهن ظاهر آهي. 25۽ جيڪڏهن اسين خبرداريءَ سان خداوند پنهنجي خدا جي حضور ۾ هنن سڀني حڪمن تي عمل ڪنداسين، تہ اها اسان جي لاءِ راستبازي ليکي ويندي، جيئن ڪ هن اسان کي فرمايو آهي.
نه – مون سڀني جي فرمانبرداري نه ڪئي آهي ۽ اهو منهنجي باري ۾ سچ ناهي.